Ήταν μια ιδιαίτερη εκδήλωση, αυτή που παρακολουθήσαμε στην Πάνω Ελούντα, σε έναν ιδιαίτερα ωραίο χώρο, στο Παλαιό Δημοτικό Σχολείο Επάνω Ελούντας – Ι.Ν. Ζωοδόχου Πηγής. Ήταν μια εκδήλωση που οργανώθηκε από τη «Βιβλιοθήκη Μανόλης Φουντουλάκης», στο πλαίσιο του φετινού Epano Elounda Experiment 2024 και μας πρόσφερε γνώσεις, αλλά και προβληματισμό. Το πρωτότυπο θέμα της εκδήλωσης ήταν η αναπάντεχη, όπως επισημάνθηκε, φιλοσοφική συνάντηση – περιπλάνηση με τίτλο: «Πού πάει ο χρόνος όταν περνάει;»… οι χαρακιές της μνήμης στην Επιστήμη και στη Λαϊκή μας Παράδοση».
- Η «Βιβλιοθήκη» μας παρουσίασε δυο σημαντικούς Λασιθιώτες Ακαδημαϊκούς, τον Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, από την Ανατολή Ιεράπετρας, Ομότιμο Καθηγητή Γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ, κάτοχο της έδρας Γλωσσολογίας της Ακαδημίας Αθηνών και τον Κωνσταντίνο Δεμέτζο, από τη Φουρνή Μεραμπέλλου, Καθηγητή Φαρμακευτικής ΝανοΤεχνολογίας και ΝανοΙατρικής στο ΕΚΠΑ, Τακτικό Μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών στην τάξη των Φυσικών Επιστημών. Το 2018 η Ακαδημία Αθηνών τον βράβευσε για τα επιστημονικά και συγγραφικά του επιτεύγματα στο τομέα της ανάπτυξης καινοτόμων φαρμάκων και θεραπειών με βάση την νανοτεχνολογία. Το 2021 εξελέγη Ακαδημαϊκός στην Ευρωπαϊκή Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών στην τάξη των φυσικών επιστημών και το 2024 το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών τον επέλεξε για βράβευση με το Αριστείο της εξαίρετης Πανεπιστημιακής διδασκαλίας, ως διακεκριμένος καθηγητής.
- Οι δύο διαπρεπείς Ακαδημαϊκοί συζήτησαν, ο καθένας από τη δική του επιστημονική οπτική γωνία, την έννοια του χρόνου. Συγχρόνως έδωσαν την ευκαιρία στο ακροατήριο να εκφράσει τις απόψεις του ώστε να εξαχθούν κάποια χρήσιμα συμπεράσματα.
- Στους παραπάνω Ακαδημαϊκούς Χριστόφορο Χαραλαμπάκη και Κωνσταντίνο Δεμέτζο, προσθέσετε την παρουσία αλλά και τη συμμετοχή τους στις ομιλίες, του διεθνούς φήμης Λασιθιώτη καθηγητή Βασίλη Φθενάκη και του πολυγραφότατου εκπαιδευτικού, διευθυντή της «Αμάλθειας» Γιάννη Σταμέλου. Μιλάμε για τέσσερις επώνυμους Λασιθιώτες, με τεράστια προσφορά, ο καθένας στον τομέα του.
Η «Βιβλιοθήκη Μανώλης Φουντουλάκης»
Την εκδήλωση συντόνισε, άψογα, εκ μέρους της «Βιβλιοθήκης Μανώλης Φουντουλάκης», η κ. Μαρίνα Φουντουλάκη, η οποία στο καλωσόρισμά της αρχικά ενημέρωσε για την ίδρυση και τους σκοπούς της Βιβλιοθήκης:
«Ιδρύθηκε το 2010 στη μνήμη του πρώην χανσενικού Μανώλη Φουντουλάκη. Την ιδρύσαμε τα παιδιά, τα ανίψια και τα εγγόνια του για να πάμε παρακάτω τον μεγάλο σκοπό της ζωής του: την καταπολέμηση του στίγματος της νόσου και την ανάδειξη και διατήρηση της χανσενικής μνήμης».
- Για το θέμα της εκδήλωσης «Πού πάει ο χρόνος όταν περνάει;», η Μαρίνα Φουντουλάκη ανέφερε ότι «όλα ξεκίνησαν από μια βράβευση, όταν η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρία Λασιθίου αποφάσισε να βραβεύσει, για το 2023, τους δυο Συλλόγους: το Σύλλογο Φουρνιωτών και Φίλων της Φουρνής και τη Βιβλιοθήκη Μανώλης Φουντουλάκης. Οι δύο σύλλογοι, για να ευχαριστήσουν, οργάνωσαν μια κοινή δράση στην Αθήνα στην οποία συμμετείχαν οι δύο πασίγνωστοι Λασιθιώτες Ακαδημαϊκοί, ο Γλωσσολόγος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης και ο καθηγητής Φαρμακολογίας Κωνσταντίνος Δεμέτζος».
- Στη διάρκεια της προετοιμασίας της εκδήλωσης, ακούστηκε από τα χείλη του Χριστόφορου η μαντινάδα: «Ήθελα και να κάτεχα τα χρόνια απού περνούνε/ Ανέ ποθαίνουνε κι αυτά ή πάνε αλλού και ζούνε». Αμέσως σκέφθηκα ότι αυτό θα ήταν ένα ιδιαιτέρα ενδιαφέρον θέμα εκδήλωσης για τη Βιβλιοθήκη μας… ένας φυσικός και ένας γλωσσολόγος, να συνομιλήσουν ενώπιον κοινού για το χρόνο» ανέφερε η Μαρίνα Φουντουλάκη.
Η έννοια του χρόνου από λεξικογραφική άποψη
Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης ανέλυσε την έννοια του χρόνου από λεξικογραφική άποψη:
«Με ετυμολογικά κριτήρια, δεν γνωρίζουμε τι σημαίνει χρόνος. Αυτή η έννοια που είναι σύμφυτη με τη λέξη άνθρωπος. Αν δεν είχε αναπτυχθεί η συνείδηση, δεν θα υπήρχε για εμάς η έννοια του χρόνου, η οποία όμως συγχρόνως είναι και πηγή δυστυχίας καθώς ο άνθρωπος είναι το μόνο έμβιο ον που ξέρει ότι κάποια στιγμή θα έρθει το μοιραίο τέλος. Ο άνθρωπος ξέρει ότι δεν είναι αθάνατος, ότι πεθαίνει».
«Άλλο σημαντικό θέμα έχει σχέση με την καλύτερη αξιοποίηση του χρόνου μας. Αναφερόμαστε συχνά στον ελεύθερο χρόνο μας. Δυστυχώς αξιοποιούμε μόνο το 2% των ικανοτήτων του εγκεφάλου μας. Γιατί όμως πολύ συχνά ανακαλούμε τη μνήμη; Γιατί ωραιοποιούμε το παρελθόν και λέμε τον παλιό καλό καιρό; Αν ο άνθρωπος δεν ωραιοποιούσε το παρελθόν, θα ήταν σχιζοφρενής. Είναι σωτήρια η καταφυγή μας στο ωραιοποιημένο παρελθόν, επειδή είναι πολλά τα προβλήματα του παρόντος και το μέλλον αβέβαιο».
- Για τη φιλοσοφική έννοια του χρόνου o κ. Χαραλαμπάκης ανέφερε:
«Ο Πλάτων συνδέει το χρόνο με την αλλαγή και τον ορίζει ως την «κινούμενη εικόνα της αιωνιότητας». Ο Σοφοκλής, Οιδίπους τύραννος, αποφαίνεται ότι ο χρόνος βλέπει τα πάντα: ὁ πάνθ’ ὁρῶν χρόνος, είναι δηλαδή παντεπόπτης, προσωνυμία που αποδόθηκε στα μεταγενέστερα χρόνια στο Θεό. Ο Αριστοτέλης, ο οποίος ενέταξε στο έργο του Μετά τα Φυσικά μια αξιοθαύμαστη για την εποχή του πραγματεία περί χρόνου, εστιάζει το ενδιαφέρον του στον κοσμολογικό χρόνο που βασίζεται στην κυκλική κίνηση των άστρων. Ο Ιερός Αυγουστίνος δίνει έμφαση στον ψυχολογικό χρόνο που συνδέεται με την επίγνωση και τη διάρκεια. Ο Kant ορίζει το χρόνο ως a priori διαίσθηση της γνωστικής ικανότητας, αφού τα φαινόμενα δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από αυτόν. Ο Heidegger στο επαναστατικό έργο του «Είναι και χρόνος» ερμηνεύει την τριαδική διάκριση του χρόνου (παρελθόν-παρόν-μέλλον) ως προϊόν της συνείδησης καθώς μόνο ο άνθρωπος γνωρίζει το αναπόδραστο τέλος του. Ο Paul Ricœur προσπαθεί να ενώσει τον κοσμολογικό και ψυχολογικό χρόνο με τον ημερολογιακό, o οποίος είναι αναγκαίος για το συντονισμό των ανθρώπινων δραστηριοτήτων».
- «Στο φυσικό κόσμο και στην ανθρώπινη συνείδηση ο χρόνος λειτουργεί στο επίπεδο της γραμμικότητας, απεικονίζει δηλαδή την εξέλιξη των γεγονότων ως πορεία από το παρελθόν προς το μέλλον, όπως δηλώνει η έκφραση βέλος του χρόνου. Ο γραμμικός χρόνος, μη αντιστρέψιμος, είναι μονόδρομος στο δυτικό πολιτισμό. Κύριο γνώρισμά του είναι η αστάθεια και η αβεβαιότητα.
- Αντίθετα, η αντίληψη του κυκλικού χρόνου, που κυριαρχεί στους λαούς και τους πολιτισμούς της Ανατολής, θεωρείται ότι παρέχει περισσότερη ασφάλεια στον άνθρωπο. Η μη αντιστρεψιμότητα του χρόνου παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα άλυτα επιστημονικά ερωτήματα», ανέφερε ο κ. Χαραλαμπάκης.
«Ο χρόνος δεν χάνεται… μεταγράφεται στους απογόνους»
Στο καίριο ερώτημα «Πού εδράζεται η μνήμη;», ο καθηγητής Κωνσταντίνος Δεμέτζος ανέφερε ότι «ο χρόνος είναι ένα περίπλοκο και πολυδιάστατο φαινόμενο που επηρεάζει τόσο τη φυσική πραγματικότητα όσο και την κοινωνική μας ζωή. Υπάρχει η επιστημονική προσέγγιση που μας δίνει την κατανόηση των φυσικών ιδιοτήτων και των νόμων που διέπουν τον χρόνο και η κοινωνική προσέγγιση που αποκαλύπτει πώς η αντίληψη και η χρήση του χρόνου διαμορφώνουν τις καθημερινές μας ζωές και τον πολιτισμό μας».
- Ο κ. Δεμέτζος αναφέρθηκε στην έννοια του χωροχρόνου… στις τρεις χωρικές διαστάσεις (μήκος, πλάτος και ύψος), αλλά και στη χρονική διάσταση (χρόνος). Στον χωροχρόνο, ένα πλέγμα συντεταγμένων καταλαμβάνει τις 3+1 διαστάσεις. Εντοπίζει γεγονότα (πληροφορίες) και όχι απλά μόνο σημεία στον χώρο. Με αυτό τον τρόπο οι συντεταγμένες προσδιορίζουν πού και πότε συμβαίνουν τα γεγονότα.
- Ο Κωνσταντίνος Δεμέτζος παρουσίασε τον ανθρώπινο εγκέφαλο ο οποίος «έχει 100 δισεκατομμύρια νευρώνες μόνο στον φλοιό» και πρόσθεσε ότι… ο χρόνος (χωροχρόνος) και η μνήμη σχετίζονται άμεσα: «Η μνήμη εδράζεται στον Ιππόκαμπο (Ανάκληση αναμνήσεων), στον Προμετωπιαίο φλοιό (Διαχείριση και εκτέλεση μνήμης και αποφάσεων) και στις Αμυγδαλές (Συναισθηματική μνήμη και συναισθηματική αντίδραση σε αναμνήσεις»…ότι η μνήμη εδράζεται στον εγκέφαλο σε συγκεκριμένες περιοχές: «Η σχέση μεταξύ μνήμης και πληροφορίας είναι θεμελιώδης και αμφίδρομη, καθώς η μνήμη αποτελεί την αποθήκη και τον διαχειριστή της πληροφορίας»… ότι η μνήμη σχετίζεται με την πληροφορία: «Η ιστορική μνήμη, η μνήμη προσώπων και γεγονότων, η μνήμη των χρόνων που φεύγουν και αναπολούμε, εδράζεται στο εγκέφαλο και καταγράφεται ως πληροφορία, όπως στα κινητά μας και στους υπολογιστές την οποία ανακαλούμε όταν χρειασθεί. Τελικά, ο χρόνος (χωροχρόνος) και η μνήμη ταυτίζονται άμεσα.
- Καίριο είναι, επίσης, το ζήτημα του τρόπου μετάδοσης της πληροφορίας και της ιστορικής μνήμης. Ο κ. Δεμέτζος έκανε λόγο για «Δίκτυα Αόρατα, Άυλα, Κοινωνικά» κα οριοθέτησε τις έννοιες Παράδοση, Λαογραφία, Πολιτισμός: «Ο χρόνος είναι ένα περίπλοκο και πολυδιάστατο φαινόμενο που επηρεάζει τόσο τη φυσική πραγματικότητα όσο και την κοινωνική μας ζωή».
- Στο ερώτημα «Τελικά ο χρόνος, όταν περνάει, πού πηγαίνει;» ο Κωνσταντίνος Δεμέτζος απαντά: «Ο χρόνος δεν χάνεται, δεν πεθαίνει, μεταγράφεται στους απογόνους ως μνήμη, παράδοση, λαογραφία, πολιτισμός, επιστήμη, δημιουργία, κοινωνική αλληλεγγύη, αγάπη και ενσυναίσθηση».
«Η έννοια του χρόνου»
Παρέμβαση στις ομιλίες για «την έννοια του χρόνου» έκανε ο εκπαιδευτικός κ. Γιάννης Σταμέλος και, μεταξύ άλλων, ανέφερε:
«Ο χρόνος δημιουργεί συνείδηση, με την έννοια ότι ο τρόπος διαχείρισής του δημιουργεί και ρυθμίζει συμπεριφορές. Η συνείδηση βοηθάει τον άνθρωπο να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σε σχέση τους άλλους και το περιβάλλον, όπως και τις σκέψεις και τις πράξεις του. Παραδείγματος χάριν λέμε ότι κάποιος δεν έχει συνείδηση του τόπου, του χρόνου ή του χώρου».
«Η έννοια της τέταρτης διάστασης, αναγκαία για να περιγράψει θέσεις σε ένα σύμπαν, που διαστέλλεται εύκολα μπορεί να παραπέμψει σε μια πιο απλοϊκή προσέγγιση στην Ιστορία. Τα ιστορικά γεγονότα δεν περιγράφονται μόνο από τη θέση που διαδραματίστηκαν αλλά και από την ακριβή ημερομηνία τους».
«Η μνήμη δεν είναι ο αυτοσκοπός… εστιάζουμε στις νέες ικανότητες»
Στην εκδήλωση παρευρέθηκε ο καθηγητής κ. Βασίλιος Φθενάκης και η Μαρίνα Φουντουλάκη τον κάλεσε στο βήμα. Με πολύ ενδιαφέρον ακούσαμε τις παρατηρήσεις του για την εκπαίδευση:
«Η μνήμη είναι κάτι που τα εκπαιδευτικά συστήματα έχουν καταχραστεί. Την θεώρησαν το επίκεντρο. Η απομνημόνευση των κειμένων αποτελούσε τον κύριο σκοπό. Σήμερα αλλάζουμε εντελώς το εκπαιδευτικό σύστημα. Θα πρέπει να εστιάσουμε στις νέες ικανότητες του μέλλοντος. Το μέλλον είναι η ικανότητα του να συνεργάζεσαι και όχι να μαθαίνεις μόνο. Το μέλλον είναι να επικοινωνείς, να παίρνεις ρίσκο, να επιμένεις σε ένα έργο καθώς και η ενσυναίσθηση» ανέφερε ο κ. Φθενάκης.
- Η όμορφη βραδιά ολοκληρώθηκε με ερωτήσεις των παρόντων και το γνωστό πλούσιο κέρασμα. Στην εκδήλωση παρευρέθηκε η βουλευτής ΠΑΣΟΚ κ. Κατερίνα Σπυριδάκη.
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΛΩΝΤΖΑΣ