Στην περιοχή του Χουμεριάκου έχουν βρεθεί ταφικά αντικείμενα της υστερομινωικής περιόδου.
Επί Βενετοκρατίας ήταν το τρίτο κατά σειρά μεγαλύτερο χωριό της Καστελανίας Μεραμπέλλου και πιθανώς έδρα μιας διοικητικής υπηρεσίας ή κατοικίας κάποιου πλούσιου φεουδάρχη, όπως μαρτυρεί μια σωζόμενη εντυπωσιακή εξώπορτα, γνωστή ως «Ρομάνα Πορτέλα».Όπως διαβάζουμε στη σελίδα του Δήμου Αγίου Νικολάου, η Πορτέλα Ρομάνα αποτελούσε αστική κατοικία της εποχής της βενετοκρατίας (Palazzo) και είναι χρονολογημένη κάπου στον 16ο-17ομ.Χ. αιώνα. Το συγκρότημα διασώζει το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού βενετσιάνικου κτίσματος, με ορισμένες προσθήκες οθωμανικής περιόδου. Το κτίριο μνημονεύεται στο έργο του Giuseppe Gerola «I monumenti veneti nell’ isola di Creta». Το μνημείο έχει αγοραστεί από το Δήμο Αγίου Νικολάου και αναμένει την αξιοποίησή του.
- Στο Χουμεριάκο υπάρχουν επίσης πολλά βυζαντινά χριστιανικά μνημεία με τοιχογραφίες, ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία και κτητορικές επιγραφές του 1580 και του 1584. Το «χορίω χουμεριάκω των γγαρρών» αναφέρεται και σε έγγραφο του 1640 από τη μονή Αρετίου.
- Από πολλές πηγές μας είναι γνωστό ότι επί Τουρκοκρατίας υπήρξε άντρο γενιτσαρισμού, αλλά και τόπος παράτολμων εκδικητικών πράξεων των καταπιεζομένων ραγιάδων. Γνωρίζουμε την ιστορία της Κριτσωτοπούλας Ροδάνθης με το Χουρσίτ-αγά και του καπετάν Καζάνη με τον Αληδάκο. Από έγγραφο του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου μαθαίνουμε, ότι το 1756 υπήρχε στο Χουμεριάκο ισλαμικό τέμενος, που είχε ιδρύσει ο Σιαβούς Πασάς.
ΛΕΩΝ.Κ.
